शहरे विकासाचा आरसा मानला जातात. प्रत्येक देश आपली मोठी, वैशिष्ठ्यपूर्ण शहरे जगासमोर खूप चकाचक पद्धतीने सादर करत असतो. मोठी शहरे ही केवळ बाहेरच्या लोकांसाठीच नव्हे तर देशांतर्गत लोकांचेही आकर्षणाचे केंद्र असतात. ते रोजगार देतात. तिथल्या सोयीसुविधांमुळे जीवन सुसह्य होते. पण कोरोना महामारीने या संकल्पना बदलल्या आहेत. शहरांचे वैभव हिरावून घेतले आहे. परिस्थिती अशी आहे की, महामारीच्या काळात अमेरिकेपासून ते चीनपर्यंतच्या मोठ्या शहरांचे वैभव ओसरले आहे. ची
पाच प्रमुख शहरांना अजूनही कडक लॉकडाऊनचा सामना करावा लागत आहे. एका अहवालानुसार, गेल्या दीड वर्षात अमेरिकेतील मोठ्या शहरांमध्ये राहणाऱ्या लाखो लोकांनी शहरांचा निरोप घेतला आहे. शहरी विकास आतून इतका पोकळ आहे की तो महामारीचा दीर्घकाळ सामना करता आला नाही.रशिया-युक्रेन युद्धादरम्यान शांघायसह चीनच्या पाच प्रमुख शहरांमध्ये संपूर्ण बंदी घातल्याने जगभरात खळबळ उडाली आहे. त्यामुळे तेलाची मागणी कमी होऊ शकते, असे बोलले जात आहे. चीन हा देखील भारतासारखा मोठा तेल आयातदार देश आहे. हा देश दररोज 10 दशलक्ष बॅरल तेल खरेदी करतो. अशा स्थितीत कच्च्या तेलाच्या वाढत्या किमती क्षणार्धात खाली येऊ शकतात. चीनमध्ये कोरोनाची नवीन आकडेवारी रोज पासष्ट हजारांच्या जवळ पोहोचल्याचा दावा करण्यात आला होता.अशा परिस्थितीत पाच शहरांमध्ये संपूर्ण संचारबंदी लागू करून परिस्थिती हाताळण्याचा प्रयत्न करण्यात आला.
कोविड धोरण शहरांमध्ये अयशस्वी झाले आहे, जी स्वतःच गंभीर चिंतेची बाब आहे. रुग्णांच्या वाढत्या संख्येमुळे चीनच्या शहरी रुग्णालयांमध्ये जागा उरलेली नाही. ही केवळ चीनचीच नाही तर अमेरिकेतील शहरांचीही अवस्था अत्यंत वाईट आहे. अमेरिकेच्या जनगणनेतील नवीन आकडे दर्शवतात की 2020-2021 या वर्षात लाखो लोक मोठ्या अमेरिकी शहरांमधून लहान शहरांमध्ये स्थलांतरित झाले. न्यूयॉर्क हे त्यातले पहिले शहर राहिले आहे. या शहरातील 3.15 लाखांहून अधिक नागरिक इतर भागात राहण्यासाठी स्थलांतरित झाले आहेत.
जनगणनेचे आकडे न्यूयॉर्कच्या लोकसंख्येमध्ये लक्षणीय घट दर्शवतात, जी एक प्रमुख चिंतेची बाब मानली जाते. त्याचप्रमाणे लॉस एंजेलिसची लोकसंख्या अडीच लाखांनी कमी झाली आहे.
सुमारे दहा लाख लोक शिकागोमधून इतर ठिकाणी गेले. सुमारे 30,000 लोकांनी राजधानी वॉशिंग्टनमधून स्थलांतर केले. मेट्रो शहरांबाबतची ही उदासीनता जगातील इतर देशांमध्येही पाहायला मिळत आहे. तथापि, भारतातील नवीन जनगणनेची आकडेवारी अद्याप उपलब्ध नाही. पण इथेही मोठ्या शहरांमधून छोट्या शहरांमध्ये लोकांचे स्थलांतर झाल्याचा अंदाज आहे.कोरोना महामारीमुळे गेल्या दोन वर्षात अशी परिस्थिती निर्माण झाली आहे की, आता मोठ्या शहरात जाण्याची लोकांची इच्छाच राहिली नाही. राजधानी दिल्ली आणि आर्थिक राजधानी मुंबईपासून मोठ्या शहरे आणि महानगरांपर्यंत लोकांची घोर निराशा झाली आहे. जागतिक महामारीच्या युगाने खरी वाढ ही शहरांमध्येच असते या कल्पनेला तडा दिला आहे.
गेल्या पाच वर्षांपासून देशातील निवडक शंभर शहरांना प्रत्येक दृष्टिकोनातून स्मार्ट सिटी बनविण्याची मोहीम सुरू असताना अशी परिस्थिती निर्माण झाली आहे. त्यामुळे प्रश्न असा पडतो की, रोजगारापासून ते शिक्षण-आरोग्यपर्यंत आदर्श मानली जाणारी आपली शहरे, साधनसंपत्ती आणि उत्तम पायाभूत सुविधांनी युक्त आहेत,हा दावा कसा पोकळ आहे हेच सांगतात. विशेषत: भारताविषयी बोलायचे तर, भ्रष्टाचार, बेफिकिरी आणि अविकसितपणामुळे असाध्य बनलेली शहरे कोविड-19 ने त्याचे खरे रूप जगापुढे आणले. आकडेवारीवर नजर टाकल्यास, गेल्या वर्षी देशातील केवळ आठ प्रमुख शहरांमध्ये कोरोना संसर्गाची साठ टक्क्यांहून अधिक प्रकरणे आढळून आली होती. यापैकी निम्मी प्रकरणे दिल्ली, मुंबई, कोलकाता आणि चेन्नई या प्रमुख चार महानगरांमध्ये देखील नोंदवली गेली आहेत. 2021 च्या पहिल्या चार-पाच महिन्यांत झालेली अराजकता विसरता येणार नाही. अहमदाबाद, इंदूर, पुणे आणि जयपूरसारख्या शहरांमध्ये परिस्थिती हाताबाहेर गेली होती.
असे का झाले असे विचारले तर त्याची कारणे अगदी स्पष्ट आहेत. उदाहरणार्थ, स्वातंत्र्यानंतर आरोग्य क्षेत्राकडे सातत्याने होणारे दुर्लक्ष आणि रोजगारासाठी लोकसंख्येचे शहरांकडे होणारे स्थलांतर, या दोन महत्त्वाच्या कारणांमुळे आपली बहुतांश शहरे कोरोनासमोर हतबल झाली. शहरांच्या ऱ्हासाची ही दोन महत्त्वाची कारणे नक्कीच आहेत. पण ही कथा इथेच संपत नाही. जर महामारी इतकी तीव्र असेल तर संसाधनांची कमतरता ही भासणारच, हे न्यूयॉर्कपासून लंडनपर्यंत घडले. शहरांमध्ये दिसणार्‍या या विनाशाची मुळे खोलवर आहेत आणि ती इथे बऱ्याच काळापासून घुसली आहेत हे समजून घ्यावे लागेल.
सुमारे दीड दशकापूर्वी 2007 मध्ये दिल्लीत झालेल्या एका परिषदेत सहभागी झालेल्या शहरी नियोजक आणि तज्ञांनी याच गोष्टींवर बोट दाखवले. ते सर्व सहमत होते की अजाणतेपणे शहरांना उंच इमारती आणि काचेच्या टॉवरने वेढणे ही खरोखर एक प्रकारची ‘राक्षसी आणि अमानवी’ प्रथा आहे जी एक दिवस शहरांना बरबाद करून टाकेल. त्यावेळी त्यांच्यासमोर विषाणूजन्य साथीचे कोणतेही संकट नव्हते, परंतु साधनसंपत्तीवरील प्रचंड ताणाचा अंदाज घेऊन त्यांनी निश्चितपणे सांगितले होते की, भविष्यातील शहरे घडवण्याची इच्छा असेल तर भूतकाळाकडे डोकावले पाहिजे.पूर्वी लोक जमिनीवर बांधलेल्या समान मजल्यांच्या घरांमध्ये काही काही अंतर राखून राहत होते.शहरी नियोजनाबाबत बहुतांश नियोजनकारांचे एकमत आहे की केवळ उंच इमारती बांधून चालणार नाही, तर त्यासाठी संपूर्ण रचना पश्चिमेप्रमाणेच करावी लागेल.
शहरांची लोकसंख्या आणि इमारतींची उंची वाढत राहील, यात दुमत नाही, परंतु रुग्णालय, वीज, पाणी, रस्ते, वाहतूक या सुविधा यांमध्ये सुधारणा होत नाही,हे दुर्दैव आहे. यातून मोठा विरोधाभास निर्माण होईल आणि असा बेढंग विकास आपल्याला गिळून टाकेल. याचे परिणाम आज थेट आपल्यासमोर होत आहेत ही खेदाची गोष्ट आहे. समाजाच्या नियोजकांनी आणि सरकारने एकत्र बसून आपल्या नसानसांत शिरलेल्या आणि एक नव्हे तर असंख्य साथीच्या आजारांना कारणीभूत ठरलेल्या सर्व गैरसुविधांपासून सुटका कशी करायची याचा विचार केला पाहिजे.
-मच्छिद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
