उत्तराखंडमध्ये तापमान वाढीबरोबरच कार्बन डायऑक्साइड वायूचे उत्सर्जनही झपाट्याने वाढत आहे. ऑक्सिजनची कमतरता भासत आहे. त्याचबरोबर आर्द्रताही कमी होत आहे. त्यामुळे ऋतू बदलण्याची चिन्हे दिसत आहेत. पूर्वीच्या वेळेप्रमाणेच हेमकुंड खोऱ्यात ब्रह्मकमल या राज्य फुलाबरोबरच उत्तराखंड व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स आणि इतर पर्वतराजींमध्ये बुरांश आणि इतर अनेक प्रजातींची फुले उमलली आहेत. उत्तराखंडची व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स जगप्रसिद्ध आहे जिथे दुर्मिळ फुलांच्या अनेक प्रजाती आहेत.
तापमानातील बदलामुळे अनेक फुलांच्या प्रजाती नामशेष झाल्या आहेत तर अनेक प्रजाती नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत.उत्तराखंडच्या उच्च हिमालयीन प्रदेशातही बर्फ वितळण्याची, स्खलन आणि तुटण्याच्या प्रक्रियेतही वाढ झाली आहे. उत्तराखंडमध्ये गंगोत्री, पिंडारी, मिलम, सतोपंथ, भागीरथी, खतलिंग, चोराबारी, बंदरपुंछ, काली नामिक हिरामणी हक्की यासह सुमारे 23 हिमनद्या आहेत. , पिनौरा, रालम, पोटिंग, सुंदरधुंगी, सुखराम, काफनी, मॅक्टोली, यमुनोत्री, दोरियानी केदारनाथ, रुद्रप्रयाग, दुनागिरी, बद्रीनाथ इत्यादींचा समावेश आहे. या हिमनद्या चमोली, रुद्रप्रयाग, उत्तरकाशी, पिथौरागढ, बागेश्वर इत्यादी डोंगराळ जिल्ह्यांमधील उंच हिमालयीन प्रदेशात पसरलेल्या आहेत, ज्यातून गंगा, जमुना, अलकनंदा, पिंडारी आणि इतर नद्यांचा उगम होतो.
उत्तराखंडमध्ये दुर्मिळ ब्रह्मकमल फुलांच्या 28 प्रजाती आढळतात. ब्रह्मकमळ जुलैच्या शेवटच्या आठवड्यात किंवा ऑगस्टच्या पहिल्या आठवड्यात फुलते, परंतु यावेळी ब्रह्मकमळ आणि इतर दुर्मिळ प्रजातींच्या फुलांनी जूनच्या शेवटच्या आठवड्यातच सुगंध पसरवण्यास सुरुवात केली. हे फूल गढवालच्या उंच हिमालयीन प्रदेशापासून अटला कोटी ते श्री लोकपाल हेमकुंड खोऱ्यापर्यंत आपला सुगंध पसरवत आहे. उत्तराखंडमधील पंच केदार, पांगार चुला, भानई, नंदी कुंड, नीलकंठ, कागभूषणी, चेनप व्हॅली, सतोपंथ, दयाली सेरा, ऋषी कुंड, सहस्त्र ताल, रुद्रनाथ परिसरात ब्रह्मकमळ फुलली आहेत.ब्रह्मकमल आणि इतर दुर्मिळ प्रजातींची फुले चार हजार मीटरपेक्षा जास्त उंचीवर पर्वतांमध्ये उमलतात.
ब्रह्मकमळ हे फूल भगवान शिव आणि नंदा देवीला खूप प्रिय आहे, त्यामुळे त्याचे विशेष महत्त्व आहे. तसेच यात अनेक औषधी गुणधर्म आहेत. निसर्गप्रेमी आणि भारतीय पर्यावरण संस्थेचे राष्ट्रीय अध्यक्ष पर्यावरणतज्ज्ञ प्राध्यापक बी.डी. जोशी म्हणतात की, चार-पाच वर्षांपासून उत्तराखंडच्या हिमालयीन प्रदेशात तापमानात सातत्याने वाढ होत आहे. हा सर्व ग्लोबल वॉर्मिंगचा परिणाम आहे कारण डोंगरात रस्त्यांचे सतत वाढत असलेले जाळे, झाडांची अंदाधुंद कत्तल आणि विद्युत उपकरणांचा वाढता वापर यामुळे वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड वायूचे उत्सर्जन वाढत आहे, त्यामुळे ऑक्सिजनचे प्रमाण सातत्याने कमी होत आहे. .
गुरुकुल कांगरी विद्यापीठाच्या पर्यावरण विज्ञान विभागाचे प्राध्यापक आणि आंतरराष्ट्रीय पक्षीशास्त्रज्ञ दिनेश चंद्र भट्ट म्हणतात की, वाढत्या तापमानाचा परिणाम केवळ उत्तराखंडच्या विविध हिमनद्यांवरच होत नाही, तर अकाली फुलणारी फुले आणि पक्षी आणि अंडी यांच्या अकाली प्रजननावरही होत आहे.
यासोबतच उत्तराखंडमधील हिमालयीन प्रदेश आणि विविध देशांतील मैदानी प्रदेशात स्थलांतरित पक्ष्यांच्या आगमनावरही हिवाळ्यात परिणाम होतो. पूर्वी ऑक्टोबरमध्ये स्थलांतरित पक्षी उत्तराखंडच्या मैदानात यायचे आणि ते एप्रिलच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत मुक्कामी असायचे, पण आता त्यांच्या येण्या-जाण्यात बदल झाल्यामुळे ते नोव्हेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात येतात आणि मार्चच्या शेवटच्या आठवड्यापर्यंत राहतात. ज्यामुळे त्यांच्या प्रजनन हंगामावरही परिणाम होतो.
पर्यावरण शास्त्रज्ञ प्रोफेसर आर सी शर्मा म्हणतात की, वाढत्या तापमानामुळे गंगोत्री हिमनदी सतत 20-22 मीटरने मागे सरकत आहे. त्याचप्रमाणे पिंडारी हिमनदीही 40 वर्षात आपल्या मूळ जागेपासून पाच किलोमीटर खाली घसरली आहे, ही पर्यावरणप्रेमींसाठी मोठी चिंतेची बाब आहे, तर उत्तराखंडमधील वनक्षेत्र 60 टक्क्यांहून अधिक आहे, असे उत्तराखंडचे वनमंत्री सुबोध उनियाल यांनी सांगितले. उत्तराखंड राज्यातील वनक्षेत्र वाढवण्यासाठी अनेक पावले उचलत आहे. राज्य सरकारने जंगलांची बेकायदेशीर तोडणी रोखण्यासाठी अनेक कठोर पावले उचलली आहेत. पण तरी जंगलतोडीला आळा घालण्यात अपयश येत आहे.
-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
